Τρύφωνος Ευαγγελίδου, “Η παιδεία επί τουρκοκρατίας”: Ευρετήριο

[set τριών τόμων]”Η παιδεία επί Τουρκοκρατίας” είναι ένα βασικό έργο της ελληνικής ιστοριογραφίας, διότι παρουσιάζει συνοπτικά τη συνολική ιστορία της νεοελληνικής παιδείας. Ο Τρύφων Ευαγγελίδης (1863-1941), φιλόλογος καθηγητής και πρώην γυμνασιάρχης, απαριθμεί και εξετάζει ανά γεωγραφικές περιοχές τα σχολεία των οθωμανοκρατούμενων ελληνικών χωρών κυρίως από την αναγέννηση των Ελληνικών Φώτων (διαφωτισμού) τον 18ο αιώνα μέχρι την ενσωμάτωσή τους στην Ελλάδα (για την Πελοπόννησο και τη Στερεά Ελλάδα μέχρι το 1828, για τη Θεσσαλία μέχρι το 1881, για την Ήπειρο, τη Μακεδονία, τη Θράκη και τη Μικρά Ασία μέχρι το 1912-22). Επίσης στην Κωνσταντινούπολη, στα ιταλοκρατούμενα τότε Δωδεκάνησα, στην βρετανική τότε Κύπρο αλλά και των ελληνικών παροικιών της Ευρώπης και των Βαλκανίων, της Ασίας (των πατριαρχείων Αντιοχείας και Ιεροσολύμων και των Ινδιών), της Αφρικής (του πατριαρχείου Αλεξανδρείας και της Αβησσυνίας), της Αυστραλίας και της Αμερικής μέχρι το 1934: αναφέρει τον τόπο (πόλη, κωμοπόλη, κεφαλοχώρι), την ονομασία, τον ιδρυτή, τους διδασκάλους, τους ευεργέτες και ένα σύντομο ιστορικό του κάθε ελληνικού σχολείου. Στα μακροσκελή (έκτασης 140 σελίδων) προλεγόμενά του ο Ευαγγελίδης κάνει μια επισκόπηση της ιστορικής εξέλιξης των ελληνικών γραμμάτων από τους πρώιμους βυζαντινούς χρόνους μέχρι την εισαγωγή της αλληλοδιδακτικής μεθόδου από τον Καποδίστρια. Το έργο παραμένει πάντοτε ένα απαραίτητο βοήθημα και άμεσο σημείο αναφοράς για τον ιστορικό ερευνητή και συμβάλλει στη διαμόρφωση της νεοελληνικής προσωπογραφίας. Δεν είναι τυχαίο άλλωστε ότι βραβεύτηκε από την Ακαδημία Αθηνών. Το αναλυτικό Ευρετήριο ονομάτων, προσώπων και τόπων, που δημοσιεύεται αυτοτελώς στον τρίτο τόμο, καθιστά εύχρηστο το πλούσιο αποθησαυρισμένο υλικό. Η ευρετηρίαση έγινε από το Κέντρο Νεοελληνικών Ερευνών του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών το 1973 υπό την επιμέλεια του Κώστα Θ. Λάππα· στη δεύτερη έκδοση του 1992 ο επιμελητής έκανε διορθώσεις και προσθήκες σε πολλά λήμματα του Ευρετηρίου. Σύντομες κρίσεις για την αξία του έργου από τον Κ. Θ. Δημαρά και τον Κ. Λάππα θα βρει ο αναγνώστης στα εισαγωγικά σημειώματα του Ευρετηρίου.