Ως ναυάγια αι λέξεις…

H μελέτη προσεγγίζει τις μετα-γραφές των πεζογραφημάτων του Παπαδιαμάντη με προορισμό τη θεατρική σκηνή, την κινηματογραφική αίθουσα και τους τηλεοπτικούς δέκτες. Παρά τη συστηματική τεκμηρίωση όλων των θεατρικών, κινηματογραφικών και τηλεοπτικών θεαμάτων, βασικός μας στόχος υπήρξε να συνδεθεί το έργο του Παπαδιαμάντη με τις ανανεωτικές τάσεις και κατευθύνσεις που καθόρισαν άλλα πεδία της ελληνικής καλλιτεχνικής ζωής. Συγκεκριμένα, ο Παπαδιαμάντης αναδεικνύεται στον αντιπροσωπευτικότερο συγγραφέα προκειμένου να μελετηθεί ένα χαρακτηριστικό ρεύμα της σύγχρονης ελληνικής σκηνής: το αφηγηματικό θέατρο. Παράλληλα, ο δημιουργικός διάλογος του ελληνικού κινηματογράφου και της ελληνικής τηλεόρασης με την κλασική λογοτεχνία θα έχει ως αφετηρία αλλά και βάση τα μυθιστορήματα και τα διηγήματα του σκιαθίτη συγγραφέα. Έτσι, σκηνοθέτες, διασκευαστές, δραματολόγοι και σεναριογράφοι, ηθοποιοί και σκηνογράφοι διατρέχουν τις φιλολογικές καθιερωμένες αξίες και τις αναθεωρητικές αναγνωστικές τάσεις γύρω από το έργο του Παπαδιαμάντη. Με αποτέλεσμα να συνυπάρχουν, αφενός η εικόνα ενός ηθογράφου ως μνημείου του ορθόδοξου ελληνισμού και, αφετέρου, εκείνη ενός ποιητή του ψυχολογικού ρεαλισμού. Στις παραστάσεις και στις ταινίες αναδιαμορφώνεται ο προσωπικός μύθος του “αγίου των ελληνικών γραμμάτων” και ο “ερωτικός και σκοτεινός” Παπαδιαμάντης. Τα παραπάνω αναδεικνύονται με ενάργεια στις διασκευές των δημοφιλέστερων, σκηνικά και κινηματογραφικά, έργων του: Η φόνισσα, Η νοσταλγός, Ο Αμερικάνος, Ο ξεπεσμένος Δερβίσης και Όνειρο στο κύμα.Κατά την πρώτη φάση της κινηματογραφικής και τηλεοπτικής πρόσληψης του συγγραφέα συνυπάρχουν έργα “πολιτισμικής κληρονομιάς”, όπως τα σίριαλ Οι έμποροι των εθνών (1973) και Η γυφτοπούλα (1974) και φιλμ του ελληνικού μοντερνισμού: Η φόνισσα (1974) και Καλή σου νύκτα κυρ’ Αλέξανδρε… (1981). Μεταγενέστερα παρακολουθούμε “ιδιοποιήσεις” και συνθέσεις διηγημάτων προκειμένου να περιγραφούν μυστηριακοί και ηθογραφικοί/ρεαλιστικοί κόσμοι: Τα ρόδινα ακρογιάλια (1998), Γωνιά του παραδείσου (1998), Η νοσταλγός (2004), Κι να φύγω… θα ξανάρθω (2005). Κατά την τελευταία εικοσαετία, εκατό σκηνικά θεάματα, πολυπρόσωπα ή μονολογικά, αποδεικνύουν το ενδιαφέρον των ανθρώπων του θεάτρου για τον συγγραφέα. Από τη μια πλευρά ανακαλύπτουμε μια (νεο)ηθογραφική προσέγγιση που μιλά για τη “χαμένη ελληνικότητα του θεάτρου” και από την άλλη τις μεταμοντέρνες περφόρμανς, όπου προέχουν η “εωσφορική” ατμόσφαιρα και ο διάλογος ανάμεσα στον Παπαδιαμάντη και τη σημερινή “Ελλάδα της κρίσης”. Η σπουδή στο έργο του Παπαδιαμάντη φαίνεται να καθόρισε την καλλιτεχνική δράση σκηνοθετών με ενδιαφέρον γύρω από το αφηγηματικό θέατρο: Χατζάκης, Λιβαθινός, Αβδελιώδης, Γεμεντζάκη, Σαράντος, Αμπαζής. Οι συναφείς παραστάσεις οργανώθηκαν με βασικό κριτήριο τα θέματα των διηγημάτων: οι γυναικείοι κόσμοι, η σύγκρουση με την κοινωνία, οι αντισυμβατικοί χαρακτήρες, το ερωτικό ιδανικό και απωθημένο, η ετερότητα και η θνητότητα. Πολλές από αυτές τις παραστάσεις γνώρισαν μεγάλη ανταπόκριση στο κοινό και επέδρασαν με δυναμικό τρόπο στη σύγχρονη σκηνική δραστηριότητα (Η φόνισσα [1998], Φεύγουσα κόρη [2005], Οι έμποροι των εθνών [2011]).