Οι Αλβανοί και το μέλλον αυτών εν τω ελληνισμώ

Η Ανατολική Κρίση του 1875-78, η ίδρυση της Λίγκας της Πρισρένης, δηλαδή η επίσημη εμφάνιση του αλβανικού εθνικισμού με επίκεντρο το Κόσοβο (τον Ιούνιο του 1878), το Συνέδριο ειρήνης του Βερολίνου και η σύσταση βουλγαρικού κράτους θορύβησαν τους ιθύνοντες του ελληνισμού. Το πολιτικό αυτό δοκίμιο του Ηπειρώτη Θωμά Α. Πασχίδη (1835-1891), μέλους της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας των Αθηνών, επιχειρεί να τεκμηριώσει τη φυλετική συγγένεια Ελλήνων και Αλβανών και να θεμελιώσει την ανάγκη για συμπερίληψη των τελευταίων εντός του ελληνικού βασιλείου. Ο Πασχίδης θεωρεί τους Αλβανούς απογόνους των Πελασγών και συμπεραίνει ότι ο Αλβανός “είν’ Έλλην την καταγωγήν γνήσιος”. Αποκαλεί τους δύο λαούς “συγγενείς”, που έχουν “αληθές συμφέρον” “προς σύνδεσμον και συνασπισμόν κοινόν καθ’ οιωνδήποτε εχθρών”. Τεκμηριώνει τα επιχειρήματά με αναφορές σε ευρωπαίους περιηγητές και γεωγράφους (Ami Boue, Kiepert) και έλληνες ευεργέτες από την Ήπειρο (αδελφούς Ζάππα, Απόστολο Αρσάκη, Χρηστάκη Ζωγράφο), και αποδίδει τον Σύνδεσμο της Πρισρένης σε “ξενικές ραδιουργίες”, που έχουν σκοπό να υπονομεύσουν την ελληνοαλβανική αδελφότητα. Ανάλογες είναι οι αναφορές του στους Βλάχους και τους “αδελφούς” Βουλγάρους. Η μελέτη του Πασχίδη, που είναι γραμμένη στα ελληνικά και στα αλβανικά (με το ελληνικό αλφάβητο), αποτελεί σημαντικό ιστορικό τεκμήριο για τις ιδεολογικές αναζητήσεις σε μία περίοδο έντονων πολιτικών ζυμώσεων στη Βαλκανική, και αφιερώνεται εύλογα στον νεομάρτυρα Κοσμά τον Αιτωλό, που ίδρυσε 200 ελληνικά σχολεία στη Βόρειο Ήπειρο.